دانلود مقاله در مورد قلعه فلک الافلاک

تعداد صفحات : 25  با فرمت ورد و قابل ویرایش

مقدمه

قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپور خواست یکی از آثار کم نظیر و با شکوه کشور ما ایران است . این بنای کهن که بر فراز تپه ای باستانی , در کنار چشمه ای پر خروش و در مرکز شهر کنونی خرم آباد قرار گرفته , همچون دیگر آثار تاریخی سرگذشت پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. بسیاری از سیاحان, جهانگردان و حتی حاکمانی که از آن دیدن کرده اند, در یادداشت ها و خاطرات خود ابهت آن را ستوده اند و برخی از آنها نیز مانند مسعود میرزا( ظل السلطان) که در تاریخ به یکی از شاهزاده های بی رحم قاجار شهرت دارد, به سال 1318- ق با ابراز تاسف و نکوهش از حاکمانی که اقدامی به تعمیر ایت بنا ننموده اند, با پرداخت بیست هزار تومان به تعمیر می دهد و می نویسد: (( ... این مطلب را اغراق ندانند اگر قسم توجهی که امروز اهل اروپا در آبادی باتلاق زارها و لجن زارها اروپا می کنند می توانم با اطمینان قسم بخورم که اگر در همین خاک ] , [ فقط لرستان بکنند و سایر ایران ],[ بلکه دخل لرستان دو برابر مصر و صفایش و قشنگیش هزار برابر سویس می شود. چه آنجاها را مهندسین قابل با مخارج های گزاف به زحمت این قسم قشنگ و زیبا کرده اند. این را دست طبیعت و پنجه قدرت مصفا نموده.))

می گویند: این جا بیش از آن قلعه باشد, نیایشگاه و یا آتشکده ای بوده است و بعد از آن دژ شاپور خواست , سپس اردوگاهی برای اسرای رومی , ‌آنگاه خزانه جواهرات خاندان بدربن حسنویه , قلعه حکومتی اتابکان , والیان و سرانجام سربازخانه , انبار مهمات , محلی امن و مخوف برای نگهداری زندانیان سیاسی و امروز , موزه آثار باستانی – تاریخی و مردم شناسی لرستان.

در گذر این تحولات تاریخی بنای اولیه و پیرامون آن دستخوش تغییرات فراوان شده است , به طوری که از دوازده برج حصار گرداگرد آن , تنها نام (( دوازده برجی )) بر خیابان حاشیه غربی آن باقی مانده و دیگر از دروازه , دیوانخانه , ارگ , سروستان , کاروانسرا , باغ ارم و آسیابهای اطراف ‌آن خبری نیست ! در همین دو دهه با تلاشی که برای حفظ و مرمت آن شده , اما حریم تاریخی اش بیش از گذشته ها مورد بی مهری قرار گرفته , به گونه ای که برای دیدار و دسترسی آن می بایست از لابلای ساختمانهای بد منظر ساخته شده سالهای اخیر عبور کرد.

در متون تاریخی نام این بنا به صورتهای مختلفی مانند دژ شاپورخواست ، دژ سیاه ، دز بز ، قلعة خرماباد ، قلعه سفید ، سلاسل ، کاخ اتابکان ، قصر ، قلعه بالا ، کوشک ، قلعة فلک الافلاک ضبط شده و بومیان منطقه آن را به نام دوازده برجی می شناسند . قدیمی ترین نامی که در متون تاریخی به این قلعه اطلاق شده است دژ شاپور خواست است که تا قرن ششم و هفتم هجری همچنان به همین نام مشهور بوده و پس از آن با ویرانی شهر شاپورخواست و شکل گیری شهر خرم آباد ، قلعة خرماباد خوانده شده است که تا اوایل دورة قاجار همچنان به همین نام از آن یاد کرده اند .

در دورة قاجار با توجه به تعمیرات انجام گرفته در زمان محمد علی میرزا حاکم لرستان در سر یکی از برجهای قلعه که بلندترین برج آن و مسلط بر تمام شهر و بلوک خرم آباد بوده اطاقی ساخته شده است که به آن نام فلک الافلاک داده اند . و همین نام بعدها به کل مجموعه اطلاق شده است . معین السلطنه نیز در سال 1334 هجری به برجی که ارتفاع آن از همة بروجات قلعه بیشتر بوده اشاره کرده که مشهور به فلک الافلاک بوده است ( چاغروند ، همان ، ص 176 ) . اما حاج میرزا عبدالغفار نجم الملک که در سال 1299 هجری قمری که 35 سال پیشتر در سفر خویش به خوزستان از این بنا دیدن کرده در سفرنامة خویش نوشته است که قلعة محکمی معروف به فلک الافلاک ( منسوب به حسن خان والی ) خیلی معتبر و صاحب چند دست عمارت و حمام و غیره و چاه آبی به عمق یکصد ذرع نام می برد (نجم الملک ، ص 16/18 ) . شاید این قدیم ترین اشاره ای است که به نام فلک الافلاک شده است .

در این صورت وجه تسمیه ای که معین السلطنه به آن اشاره می کند نفی می شود . واژة فلک الافلاک به فلک نهم که آسمان همة آسمانها یا بلندترین آنهاست و فلک البروج به فلکی که برجهای دوازده گانه دارد اطلاق می شود ( دهخدا ، لغت نامه ، ذیل « فلک » ) . غضنفری در این رابطه نوشته است : « شاید سبب نامگذاری جدید این دژ باستانی به فلک الافلاک را بتوان یکی توصیفات و تشبیهات بزرگ نمایانة صاحب عالم آرای نادری از قلعه های نظامی زمان از جمله قلعه ای در لرستان و دیگر وجود بارویی خشتی گرداگرد این قلعه دانست که دارای دوازده برجی با کاربرد نجومی بوده است ( مطالعه اجتماعی … ، ص 48)

احتمالاً وجود حصار دوازده برجی در پیرامون قلعة فلک الافلاک و تشابه آن با بروج دوازدة گانه فلکی ، همچنین شکوه و عظمت و ارتفاع قلعه در این نامگذاری مؤثر بوده است . نام دوازده برجی برگرفته از حصاری بوده است که با مساحت تقریبی 10 هکتار پیرامون قلعة فلک الافلاک را احاطه می کرده است . در کتاب جغرافیای لرستان دور قلعه را یک خمس فرسخ آورده است ( ص 27 ) .

رشته کوههای موازی زاگرس ، حائل مابین فلات مرکزی و بخشهای جنوبی و غربی ایران قرار گرفته و لرستان در بخش میانی این رشته کوهها در گذر راههای مهم ارتباطی واقع شده و در طول تاریخ همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است .

از دشت سیلاخور و ورود به رشته کوههای زاگرس تا خروج از این رشته کوهها و ورود به دشتهای خوزستان به طول تقریبی 200 کیلومتر ، شاید هیچ نقطه ای را همچون دره و جلگه خرم آباد از لحاظ موقعیت جغرافیایی ( بر سر راههای ارتباطی ) ، سرابهای فراوان ، هوای مناسب ، موقعیت ویژة تپه قلعه فلک الافلاک نتوان یافت . دو رشته کوه در دو طرف درة خرم آباد با جهت شمال غرب به جنوب شرق ، آن را چون حصاری احاطه کرده اند ، دو رودخانه در وسط این دره تلاقی نموده به سمت جنوب در جریان است . با این وصف در مرکز این دره ، صخره ای با ارتفاع حدود 20 متر و مساحت تقریبی 5300 مترمربع از سطح زمینهای اطراف در نتیجه فعل و انفعالات زمین شناسی سربرآورده که مشرف بر دره و گذرگاههای ورودی به آن است .

این تپه و صخره به واسطة موقعیت ویژه و واقع شدن در کنار سراب پر آب گلستان بنابر شواهد باستانشناسی ، همواره مورد توجه بشر در طول تاریخ بوده و دژ شاپور خواست نیز محصول توجه پادشاهان ساسانی به این نقطه بوده است که در دوره های اسلامی عهد حسنویه و اتابکان و والیان لرستان در گذر تاریخ به حیات خویش ادامه داده است .